Dziedziczenie w polskim prawie cywilnym jest regulowane przez Kodeks cywilny i obejmuje dwa główne rodzaje dziedziczenia: dziedziczenie ustawowe oraz dziedziczenie testamentowe. Porządek dziedziczenia jest istotnym elementem, który określa, kto, w jakiej kolejności oraz w jakiej części dziedziczy po zmarłym. W przypadku braku testamentu lub jeśli testament nie obejmuje całości majątku zmarłego, mają zastosowanie przepisy o dziedziczeniu ustawowym. Kluczowe jest zrozumienie, kto wchodzi w skład poszczególnych grup dziedziczenia oraz jak przepisy te funkcjonują w praktyce.
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe zachodzi, gdy zmarły nie pozostawił testamentu lub testament został uznany za nieważny. Wówczas zastosowanie mają przepisy zawarte w Księdze Czwartej Kodeksu cywilnego, które określają porządek dziedziczenia, czyli kolejność, w jakiej poszczególne osoby dziedziczą majątek zmarłego. Dziedziczenie ustawowe przewiduje pięć głównych grup spadkobierców, które różnią się w zależności od relacji rodzinnych i więzów pokrewieństwa ze zmarłym.
Pierwsza grupa dziedziczenia
Zgodnie z art. 931 § 1 Kodeksu cywilnego, w pierwszej kolejności dziedziczą małżonek i dzieci spadkodawcy. Dzieci dziedziczą w równych częściach, a małżonek zmarłego ma prawo do jednej czwartej spadku, o ile liczba dzieci przekracza troje. Jeżeli dzieci jest mniej, udział małżonka może być większy, ale nigdy nie mniejszy niż jedna czwarta majątku. Warto podkreślić, że do kręgu dziedziczenia należą zarówno dzieci biologiczne, jak i przysposobione.
Jeżeli jedno z dzieci spadkodawcy zmarło przed otwarciem spadku, jego udział przechodzi na jego dzieci (czyli wnuki zmarłego). Wnuki dziedziczą w takim samym trybie jak ich zmarły rodzic, co oznacza, że udział dziedziczony przez wnuka odpowiada temu, co przysługiwało jego rodzicowi.
Druga grupa dziedziczenia
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił dzieci ani wnuków, dziedziczą rodzice spadkodawcy oraz jego małżonek. Zgodnie z art. 932 § 1 Kodeksu cywilnego, małżonek ma prawo do połowy spadku, a druga połowa jest dzielona między rodziców spadkodawcy. Jeśli jeden z rodziców zmarł przed otwarciem spadku, jego udział przypada drugiemu rodzicowi. W sytuacji, gdy oboje rodzice nie żyją, spadek w całości przypada małżonkowi.
Trzecia grupa dziedziczenia
Jeżeli zmarły nie miał dzieci, wnuków, ani żyjących rodziców, do spadku powołane są rodzeństwo spadkodawcy oraz ich zstępni (czyli bratankowie i siostrzenice zmarłego). Rodzeństwo dziedziczy na równi, a jeśli jedno z nich zmarło wcześniej, jego udział przechodzi na jego zstępnych, którzy dziedziczą w częściach równych.
W tym przypadku małżonek nadal ma prawo do połowy spadku, a druga połowa jest dzielona między rodzeństwo zmarłego. Jeśli nie ma rodzeństwa ani ich zstępnych, całość spadku przypada małżonkowi.
Czwarta grupa dziedziczenia
Jeśli spadkodawca nie pozostawił dzieci, wnuków, rodziców, rodzeństwa ani ich zstępnych, do dziedziczenia dochodzą dziadkowie spadkodawcy. Dziadkowie dziedziczą w równych częściach, przy czym jeśli jedno z dziadków zmarło przed otwarciem spadku, jego udział przypada jego zstępnym, czyli wujom i ciotkom spadkodawcy.
Jeżeli dziadkowie spadkodawcy nie żyją i nie pozostawili zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi. Jeśli zmarły nie miał małżonka, a dziadkowie nie mają zstępnych, spadek dziedziczy Skarb Państwa.
Piąta grupa dziedziczenia
Jeśli spadkodawca nie pozostawił żadnych bliskich krewnych ani małżonka, zgodnie z art. 935 Kodeksu cywilnego, dziedziczy Skarb Państwa. Skarb Państwa dziedziczy cały majątek spadkodawcy, ale odpowiada za długi spadkowe tylko do wysokości wartości odziedziczonego majątku.
Dziedziczenie testamentowe
Spadkodawca może sporządzić testament, w którym samodzielnie określa, kto i w jakim zakresie dziedziczy jego majątek. W takim przypadku dziedziczenie ustawowe nie ma zastosowania, o ile testament obejmuje całość majątku spadkodawcy. Testament może być sporządzony w kilku formach, w tym:
– w formie aktu notarialnego,
– w formie pisemnej własnoręcznej,
– w formie ustnej, przy spełnieniu określonych przesłanek.
W przypadku dziedziczenia testamentowego spadkobiercy muszą respektować prawo do zachowku, które przysługuje bliskim krewnym spadkodawcy pominiętym w testamencie, takim jak dzieci, wnuki, małżonek czy rodzice. Zachowek wynosi zazwyczaj połowę wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby danej osobie w ramach dziedziczenia ustawowego, a w przypadku osób małoletnich lub trwale niezdolnych do pracy – dwie trzecie tego udziału.
Wspólne dziedziczenie
Zarówno w przypadku dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego, często dochodzi do sytuacji, w której spadkobiercy dziedziczą majątek wspólnie, na zasadzie współwłasności. Oznacza to, że każdy z nich ma prawo do części majątku zmarłego. Spadkobiercy mogą złożyć wniosek o sądowy dział spadku, który polega na formalnym podziale majątku, przyznaniu go konkretnym osobom lub spłacie spadkobierców.
Podsumowanie
Porządek dziedziczenia w polskim prawie cywilnym ma na celu zapewnienie przejrzystych zasad dziedziczenia majątku po zmarłym, zarówno w przypadku braku testamentu, jak i w sytuacjach, gdy testament obejmuje jedynie część spadku. Dziedziczenie ustawowe opiera się na relacjach rodzinnych i ma jasno określoną kolejność dziedziczenia, podczas gdy dziedziczenie testamentowe pozwala spadkodawcy samodzielnie decydować o losach swojego majątku. Ważne jest również, aby spadkobiercy zdawali sobie sprawę z możliwości ubiegania się o zachowek, który chroni interesy najbliższych członków rodziny.
Autorem wpisu jest adwokat Marek Jaroch, informację o jego kancelarii znajdziecie Państwo w zakładce adwokat Białystok.