Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny zmarłego przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku spadkowym. W sytuacji, gdy spadkodawca rozporządził swoim majątkiem w sposób, który pozbawia jego bliskich udziału w spadku (np. przekazując cały majątek osobom spoza rodziny lub fundacjom), najbliżsi krewni mogą dochodzić prawa do zachowku.
Kto ma prawo do zachowku?
Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku przysługuje zstępnym spadkodawcy (czyli jego dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz – w przypadku braku zstępnych – rodzicom spadkodawcy. Nie mają natomiast prawa do zachowku dalsi krewni, jak rodzeństwo, kuzyni czy dalsze pokolenia krewnych. Co ważne, osoby uprawnione do zachowku, które same zostały powołane do spadku (czyli otrzymały już część majątku), mogą dochodzić zachowku tylko w przypadku, gdy wartość ich udziału w spadku jest mniejsza niż przysługujący im zachowek.
Ustalanie wartości zachowku
Zachowek obliczany jest na podstawie wartości czystej masy spadkowej, czyli po odjęciu długów i innych zobowiązań zmarłego. Podstawową zasadą jest to, że wysokość zachowku wynosi połowę udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. W przypadku osób trwale niezdolnych do pracy oraz małoletnich dzieci spadkodawcy, wartość zachowku wynosi dwie trzecie tego udziału.
Przykład obliczania zachowku
Aby lepiej zrozumieć zasady obliczania zachowku, posłużmy się przykładem:
Załóżmy, że zmarły miał trójkę dzieci oraz małżonka, a cały majątek spadkowy wynosi 600 000 zł. W przypadku dziedziczenia ustawowego, każdy ze spadkobierców (małżonek oraz dzieci) otrzymałby po jednej czwartej majątku, czyli po 150 000 zł. Zachowek dla każdego dziecka wynosiłby zatem połowę tego udziału, czyli 75 000 zł. Jeżeli jedno z dzieci jest małoletnie, zachowek dla niego wyniósłby dwie trzecie udziału, czyli 100 000 zł.
Uwzględnienie darowizn i testamentów
W sytuacji, gdy zmarły sporządził testament lub przekazał darowizny za życia, konieczne jest uwzględnienie tych rozporządzeń przy obliczaniu zachowku. Zgodnie z art. 993 Kodeksu cywilnego, do spadku dolicza się darowizny dokonane na rzecz spadkobierców ustawowych oraz innych osób, o ile zostały przekazane w okresie dziesięciu lat przed śmiercią spadkodawcy. Wyjątek stanowią drobne darowizny, które zwyczajowo są pomijane przy ustalaniu wartości masy spadkowej.
Z kolei testament, w którym spadkodawca rozporządził całym swoim majątkiem, nie może pozbawić uprawnionych do zachowku ich praw. Osoby pominięte w testamencie mogą dochodzić swoich roszczeń o zachowek od osób, które na mocy testamentu otrzymały majątek spadkowy.
Redukcja zachowku
W pewnych okolicznościach sąd może obniżyć wartość zachowku. Zgodnie z art. 996 k.c., uprawniony do zachowku, który sam otrzymał od spadkodawcy znaczne darowizny, może mieć zredukowaną wartość przysługującego mu zachowku. Darowizny te zostają wliczone do majątku spadkowego, a następnie odliczane od wartości zachowku. W praktyce oznacza to, że jeśli uprawniony do zachowku otrzymał za życia spadkodawcy darowiznę równą lub wyższą od przysługującej mu wartości zachowku, nie będzie mógł domagać się dalszych roszczeń z tego tytułu.
Pozbawienie prawa do zachowku
Prawo przewiduje również sytuacje, w których osoba uprawniona do zachowku może zostać pozbawiona tego prawa. Najczęściej dzieje się to na skutek wydziedziczenia. Zgodnie z art. 1008 k.c., wydziedziczenie może nastąpić, jeśli spadkobierca w sposób uporczywy postępował w sposób sprzeczny z wolą spadkodawcy, naruszał obowiązki rodzinne, dopuszczał się przestępstw przeciwko spadkodawcy lub jego bliskim albo w sposób trwały unikał wypełniania obowiązków rodzinnych. Wydziedziczenie musi zostać wyraźnie wskazane w testamencie wraz z podaniem przyczyny.
Postępowanie sądowe w sprawie zachowku
Osoby uprawnione do zachowku, które nie otrzymały swojej części majątku, mogą wnieść pozew o zachowek do sądu. W pozwie należy wskazać osoby, które otrzymały majątek spadkowy oraz wartość należnego zachowku. Sąd, na podstawie dowodów, ustala wysokość roszczenia oraz zobowiązuje osoby, które wzbogaciły się na spadku, do wypłaty odpowiednich kwot. Warto pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu po upływie pięciu lat od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy).
Podsumowanie
Zachowek to ważna instytucja chroniąca najbliższych członków rodziny przed całkowitym pozbawieniem udziału w majątku spadkowym. Sposób jego obliczania zależy od wartości czystej masy spadkowej, liczby uprawnionych oraz ewentualnych darowizn czy testamentu sporządzonego przez spadkodawcę. Zachowek ma na celu wyrównanie niesprawiedliwości, jakie mogłyby wynikać z rozporządzeń majątkowych, które nie uwzględniają bliskich krewnych zmarłego.
Autorem wpisu jest adwokat Marek Jaroch, informację o jego kancelarii znajdziecie Państwo w zakładce adwokat Białystok.