Urlopy pracownicze to jedno z fundamentalnych uprawnień pracowników w ramach stosunku pracy, które ma na celu zapewnienie im wypoczynku oraz regeneracji. W polskim prawie pracy zasady udzielania urlopów są ściśle regulowane w Kodeksie pracy. W szczególności przepisy te dotyczą urlopu wypoczynkowego, urlopu bezpłatnego, urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego, ojcowskiego oraz innych rodzajów urlopów. W niniejszym artykule omówione zostaną zasady udzielania urlopów pracowniczych, a także obowiązki i prawa zarówno pracownika, jak i pracodawcy w tym zakresie.
Urlop wypoczynkowy
Najbardziej podstawowym rodzajem urlopu jest urlop wypoczynkowy, którego celem jest zapewnienie pracownikowi możliwości regeneracji i odpoczynku po pracy. Przepisy dotyczące tego urlopu są uregulowane w Kodeksie pracy w art. 152–173. Zgodnie z art. 152 § 1 Kodeksu pracy, każdemu pracownikowi przysługuje coroczny, nieprzerwany, płatny urlop wypoczynkowy. Prawo do urlopu jest niezbywalne, co oznacza, że pracownik nie może zrzec się prawa do tego urlopu.
Wymiar urlopu wypoczynkowego
Wymiar urlopu wypoczynkowego uzależniony jest od stażu pracy pracownika. Zgodnie z art. 154 § 1 Kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje:
– 20 dni urlopu – jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,
– 26 dni urlopu – jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.
Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się również okresy nauki. I tak, zgodnie z art. 155 Kodeksu pracy, pracownikowi ukończenie:
– zasadniczej szkoły zawodowej wlicza się do stażu pracy 3 lata,
– średniej szkoły zawodowej – 5 lat,
– szkoły średniej ogólnokształcącej – 4 lata,
– szkoły policealnej – 6 lat,
– szkoły wyższej – 8 lat.
Nabywanie prawa do urlopu
Pracownik nabywa prawo do pierwszego urlopu z upływem każdego miesiąca pracy, proporcjonalnie do przepracowanego czasu, co wynika z art. 153 § 1 Kodeksu pracy. W kolejnych latach kalendarzowych pracownik uzyskuje pełne prawo do urlopu na początku każdego roku kalendarzowego.
Warto zauważyć, że pracownik nabywa prawo do pełnego wymiaru urlopu niezależnie od liczby przepracowanych miesięcy w danym roku, o ile jego stosunek pracy trwa przez cały rok. Gdy stosunek pracy ustaje w trakcie roku, pracownikowi przysługuje urlop w wymiarze proporcjonalnym do przepracowanego okresu (art. 155¹ § 1 Kodeksu pracy).
Zasady udzielania urlopu wypoczynkowego
Zgodnie z art. 161 Kodeksu pracy, pracodawca jest zobowiązany udzielić pracownikowi urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik nabył do niego prawo. W praktyce oznacza to, że pracodawca powinien planować udzielanie urlopów w taki sposób, aby każdy pracownik miał możliwość wykorzystania swojego urlopu w całości przed końcem roku kalendarzowego.
Pracownik ma prawo do urlopu w terminie uzgodnionym z pracodawcą. W wielu firmach opracowywany jest plan urlopów, który ma na celu zapewnienie sprawnego funkcjonowania zakładu pracy oraz spełnienie potrzeb pracowników. Pracodawca ma obowiązek uwzględniać wnioski urlopowe pracowników, ale jednocześnie musi brać pod uwagę potrzeby firmy.
Urlop wypoczynkowy może być udzielony w częściach, ale zgodnie z art. 162 Kodeksu pracy, co najmniej jedna część urlopu powinna trwać nie mniej niż 14 kolejnych dni kalendarzowych. Ma to na celu zapewnienie pracownikowi odpowiedniego czasu na regenerację.
Urlop na żądanie
Zgodnie z art. 167² Kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje prawo do 4 dni urlopu na żądanie w każdym roku kalendarzowym. Urlop ten jest częścią urlopu wypoczynkowego, ale może być wykorzystany w dowolnym, nieplanowanym momencie. Pracownik musi poinformować pracodawcę o zamiarze skorzystania z tego urlopu najpóźniej w dniu jego rozpoczęcia. Pracodawca co do zasady nie może odmówić udzielenia urlopu na żądanie, o ile pracownik spełni warunki formalne.
Urlop bezpłatny
Urlop bezpłatny, o którym mowa w art. 174 Kodeksu pracy, to urlop, który pracownik może otrzymać na własny wniosek. Pracodawca może, ale nie musi wyrazić zgody na udzielenie takiego urlopu. Okres przebywania na urlopie bezpłatnym nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze, chyba że pracownik na urlopie bezpłatnym wykonuje pracę na rzecz swojego pracodawcy (art. 174¹ Kodeksu pracy).
Urlop macierzyński
Urlop macierzyński przysługuje pracownicy w związku z urodzeniem dziecka. Zgodnie z art. 180 Kodeksu pracy, urlop ten wynosi:
– 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka,
– 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci,
– 33 tygodnie w przypadku urodzenia trojga dzieci,
– 35 tygodni w przypadku urodzenia czworga dzieci,
– 37 tygodni w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci.
Pracownica musi wykorzystać co najmniej 14 tygodni urlopu macierzyńskiego po porodzie, po czym może zrezygnować z dalszej części urlopu, przekazując go ojcu dziecka.
Urlop rodzicielski
Urlop rodzicielski to kolejne uprawnienie związane z narodzinami dziecka. Przysługuje zarówno matce, jak i ojcu dziecka. Zgodnie z art. 182¹a Kodeksu pracy, urlop rodzicielski wynosi:
– do 32 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka,
– do 34 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka.
Urlop ten może być wykorzystany bezpośrednio po urlopie macierzyńskim i może być podzielony na maksymalnie 4 części.
Urlop ojcowski
Urlop ojcowski przysługuje ojcu dziecka i wynosi 14 dni, które mogą być wykorzystane w ciągu pierwszych 12 miesięcy od urodzenia dziecka. Urlop ojcowski jest niezależny od urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego, co oznacza, że może być wykorzystany równolegle z tymi urlopami (art. 182³ Kodeksu pracy).
Urlop wychowawczy
Urlop wychowawczy to dodatkowy urlop przysługujący rodzicom w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Zgodnie z art. 186 Kodeksu pracy, urlop ten przysługuje pracownikowi zatrudnionemu co najmniej 6 miesięcy i wynosi maksymalnie 36 miesięcy, z czego 1 miesiąc musi zostać wykorzystany przez drugiego rodzica.
Przerwy na karmienie
Pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dodatkowych przerw w pracy. Zgodnie z art. 187 Kodeksu pracy, przerwy te wynoszą:
– 2 przerwy po 30 minut każda – jeżeli pracownica pracuje co najmniej 6 godzin dziennie,
– 1 przerwa – jeżeli pracownica pracuje krócej niż 6 godzin.
Przerwy na karmienie są wliczane do czasu pracy, a pracownica zachowuje prawo do pełnego wynagrodzenia za ten czas.
Zasady udzielania urlopów a obowiązki pracodawcy
Pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi urlopu zgodnie z przepisami prawa pracy. W przypadku urlopu wypoczynkowego, pracodawca nie może zmusić pracownika do jego wykorzystania w terminie innym niż uzgodniony, chyba że wystąpi wyjątkowa sytuacja, która uzasadnia taką decyzję. Do wyjątkowych okoliczności zalicza się np. przestój w zakładzie pracy, zagrożenie dla zdrowia lub życia pracowników, bądź pilne potrzeby związane z organizacją pracy, które nie mogły zostać przewidziane wcześniej.
Zgodnie z przepisami, pracodawca ma obowiązek uzgadniać z pracownikiem termin urlopu, jednakże w przypadku niewykorzystania urlopu w danym roku kalendarzowym, pracodawca może nakazać pracownikowi wykorzystanie zaległego urlopu do końca września następnego roku. Wyjątkiem od tej zasady może być sytuacja, w której pracownik przebywa na długotrwałym zwolnieniu lekarskim lub innym usprawiedliwionym okresie nieobecności.
Warto również zaznaczyć, że pracodawca nie ma prawa odwołać pracownika z urlopu bez uzasadnionej przyczyny. Jeśli jednak pracodawca zmuszony jest to zrobić z ważnych powodów, zobowiązany jest pokryć wszelkie koszty, jakie pracownik poniósł w związku z planowaniem urlopu (np. koszty rezerwacji). Ponadto, odwołanie pracownika z urlopu powinno być jedynie ostatecznością, stosowaną w przypadkach, kiedy obecność pracownika w pracy jest absolutnie niezbędna dla funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Autorem wpisu jest adwokat Marek Jaroch, informację o jego kancelarii znajdziecie Państwo w zakładce adwokat Białystok.